Vur Bi Gayda!

Kaçkar Yaylalarının, Hemşin, Yusufeli, Murgul ve Borçka’nın TULUM’unu, Avrupa ve Asya’da çalan yerleri internette araştırınca karşıma çıkan ülkeler inanılır gibi değil.

Paylas:
  • Facebook'da Paylaş
  • Twitter'da Paylaş

Vur Bi Gayda!

 

Kaçkar Yaylalarının, Hemşin, Yusufeli, Murgul ve Borçka’nın TULUM’unu, Avrupa ve Asya’da çalan yerleri internette araştırınca karşıma çıkan ülkeler inanılır gibi değil.

Trabzon ve Rize söylemiyle, “gayda vurulan” yerler ve gayda vuran çalgıların adları:

-Pakistan, Balistan, Kaçkar Dağı; Tulum

-Azerbaycan, Koçkor Dağı; Tuluğ

-Şiraz; Kaşgar Dağı; Tulum

-Filistin (Palestini); Nanay

-Lübnan; Nanay

-Macaristan; Duda

-Romanya; Caraba, Cimpoi

-Moldava; Cimpoi

-Hırvatistan; Dude

-Gürcistan; Gudastviri, Cipan

-Ermenistan; Parkapzuk, Tik

-Polonya; Dudi, Koza, Siesenki, Matsksyanka

-Ukrayna; Koza 

-Belarus; Matsksyanka

-Estonya; Torupil

-Rusya; Shüvir

-Letonya; Dudmaisis

-İskoçya; Gayda (İngilizce Pipeorgan)

-İsveç; Sakpipa

-İrlanda; Bagpipe, Uilliann Pipes, Pip Mhor

-Fransa, Breton; Kornemuse (Horon Muzi!)

-Fransa, Bourgogne; Musette, Boha

-İspanya, Galisya, Asturya; Gayda

-İspanya, Katalan; Gayda (Katalan şehri Tebriz yakınlarında da vardır)

-Portekiz; Gayda

-Hollanda, Paesi Basi, Gayda

-Makedonya; Gayda

-Malta; Sak (Zag)

-Bulgaristan; Gayda

-Sırbistan; Surla

-Bosna, Dalmaçya; Mih

-Yunanistan; Gayda, Tsambouna, Askomadora

-İtalya; Zampogna (Dam-opa Agna; Dam anası Kibele’nin çalgısı!)

-Fransa, Normandi, Mayenne; Laure

              (Mayana şehri Tebriz yakınlarında da vardır)

İtalya köylerinde konuşulan dilde ana’ya “ağna” denilmesi dikkat çekicidir;

Rize’de ana, “ağna” şeklinde tekaffuz edilir. 

Zampogna ile “şampiyon” arasındaki ses benzerliği, bize mitolojideki müzik yarışmasında şampiyon olan dağ tanrısı PAN’ı ve çalgısını düşündürmektedir. İtalya’da Müsa, Baghet, Surdulina, Piva, adlarıyla tulum benzeri çalgılar vardır.

İtalyan tulumu Zampogna dinlemek için:  

http://www.dailymotion.com/video/x375ps_tarantella-calabrese-con-zampogna-c_music

 

M.Morgül - 8.7. 2009

 

 

 

 

Gayda

Gayda kamıştan yapılmış çift düdük ve tulumdan oluşan, tiz sesli, nefesli bir enstruman adı olup Trakyalı, Bulgar, Makedon ve İskoçların milli çalgısıdır. İskoç Gaydası, İrlanda Savaş Gaydası en tanınmış modelleridir. Kuzeydoğu Anadolu’da tulum (Türkçe), dankiyo (Rumca), tsimpona(Latince), guda (Lazca) adlarıyla bilinen sürekli pes ses veren ek boruya (İngilizce drone)sahip olmayan çeşitlerinin yanısıra Trakya ve Balkanlar da gayda adıyla bilinmektedir.Meleyen Keçi adlı Macaristan'da 20. yüzyılın başlarında yapılan bir türü vardır.Bu aletette körük kol altına alınır.Oğlak derisinden yapılma tulumu şişirmek için tulumun içine hava pompalanır.Bir kamışı bulunan kıvrımlı borudan, dem sesinde sürekli pes bir ses çıkar.Tulum, bunun yanı sıra çifte dedende bulunan çift kamışa üfürüm yapar.Çifte dedende melodi çalmaya olanak veren parmak delikleri vardır.Gayda'nın bir başka türü Eski Tulum'dur.Fransa'nın Bretanya bölgesinde koyun postundan yapılan basit bir gayda'dır.İlk önce üfleme borusundan üflenerek tulum şişirilir.Ardından dem borusuyla dedeni seslendirmek için bu tulum sıkıştırılır.Bu tür gaydalara Asya,Afrika ve Avrupa'nın her yerinde rastlanır.Eski Tulumun sesi İskoç gaydalarından rahatlıkla ayırt edilebilir.

Bock (Çek Cumhuriyeti)

Dankiyo (Trabzon)

Cimpoi (Romanya)

Duda (Macaristan/Polonya)

Koza (Polonya)

Diple (Hırvatistan)

Tulum (Türkiye)

Tsambouna (Yunanistan On iki ada)

Askambandoura (Girit)

Gajdy (Polonya/Çek Cumhuriyeti/Slovakya)

Gaita (İspanya)

Surle (Sırbistan/Hırvatistan)

Mezoued/Zukra (Kuzey Afrika)

Bagpipe(İskoçya)

Tulum (Türkiye)

Dankiyo, zimpona (Pontus Rumcası)

Guda (Lazca)

Gayda (Bulgarca, Türkçe Trakya'da)

Gajde (Makedonya)

Parakapzuk (Ermenice)

Gudastviri (Gürcüce)

Chiboni (Gürcüce Acaristan ve Artvin'de)

Shuvyr (Çerkez)

Sahbr, Shapar (Çuvaş Türkçesi)

Duda (Macarca)

Tulug (Azerice)

Sabouna (Yunanca)

 

 

Tulum

Tulum Anadolu'nun kuzeydoğusunda Rize, Artvin ve Erzurum (İspir), Bayburt (çok sık olmasa dahi) illerinde kullanılan nefesli bir halk çalgısının adıdır. Trakya bölgesi, Balkan yarımadası ve İskoçya'da kullanılan gaydadan en önemli farklı pes sesleri kontrol edebilen boruya sahip olmamasıdır.

Oğlak derişi daha çok tercih edilir ve tüyleri temizlendikten sonra ayaklar son kısımlardan kesilir (çevrilip ters bağlandıktan sonra) kesit bağlamışı daha iyi görünür. Ön ayaklardan birine tahta boru (lülük) arka adaklardan birine de nav bağlanır.
Böylece tulum dediğimiz alet meydana gelir. Lülük'ten (dudula=ağızlıl Üfleyip tulum şişirilir. Üflenen hava geri kaçmasın diye tulumcu lülüğün (dudula) ağzım dili ile kapatılır tulum çalan kişi bu suretle nefes alabilir. (son zamanlarda lülük ağzına konan bilye sayesinde tulumcular türkü bile söyleyebiliyorlar.) sıkışan hava mecburen, nav içinde bulunan çimon/çibu denilen ses veren kamış borulara hücum eder ve ses çıkararak dışarı çıkar.

Ekseriyetle çibular yan yüzeylerinden 5 delikli olup bu delikler Nav'm üst yüzüne yani tulumcunun parmaklarım oynatacağı bölüme bir çift olarak yerleştirilir. Çimon/çibular, nav içinde ikiden fazla da
olabilirler. Her birinin sesi tulumcunun ustalığına göre ayarlanır. Tulumdaki kısımlara biraz daha açıklık getirelim: Çimon/çibu: Kamış veya tahıl sapı boğum yerinin bir tarafından diğer tarafın dıştan boğum yerinden içten kesilir. Bu uçta boğum yeri kalacağından kapalıdır, diğer uç açıktır. 16-17 cm. boyunda bir boru elde edilmiş olur. Açık uç hafif meyilli olarak düzeltilir.
Kapalı kısma doğru borunun bir kısmı çakı ile inceltilerek sesin hava geçişi ile temini sağlanır. Bu borunun üçte bir kadarı üste kalması şartıyla ikişer santim arayla delikler açılır. Böylece yapılan çimonlar bu şekilde yan yana bağlanıp navın içine yerleştirilir.
Çıkan sesler birbiri ile tam manası ile uyumlu olmayabilirler. (Adnan Saygun) Nav: Farsça'da iyi oyulmuş odun manasında olup bu tabiri eski Oğuzların da kullandığı aşikardır. Navlar hafif kıvrık boynuzu andırırlar. Odundan veya şemsiye sapının yarım daire bölümünden yapılırlar. Aslında iç bükey bir teknecikten ibaret olup çimon/ çibu'lar içine yerleştirilir.

Kardasın: Navın son kısmındaki boynuza verilen isimdir.

 Kaçkar dağı: Koç boynuzunu andıran Gökçe Dengiz batısındaki Kaçkar Dağları da bu isimden esinlenilerek verilmiştir.
Goda: Tulumdan üflenen eğri boruya denir. Bulgarların gayda demeleri ile goda arasında muhakkak bir bağlantı vardır. Bu isim ta Kelt'lerden kalmış olabilir. Eski Bulgar kavimleri Türklerle kardeş kavim olmalarının netiçesi olarak kelime Türkçe kökenli de
olabilir. Çayeli, Pazar, Ardeşen, Hemsin, Çamlihemşin, Fındıklı, Arhavi, Hopa, Şavşat, Yusufeli, İspir ve Giresun'nun Şebinkarahisar ilçesinde düğün, bayram ve eğlencelerde kullanılan nefesli bir halk çalgısıdır. Önceleri sadece bu yörelerde düğünlerde kullanılırdı. Fakat son zamanlarda çeşitli halk müziklerinin yanı sıra pop, rock ve özgün müziklerde de kullanılmaya
başlandı. Tabii bu da enstrümanın tanıtımım ve halkın dikkatini çekmekte önemli bir etken oldu. Tulumu başka ülkelerde görmek te mümkün. Örneğin: Bulgaristan ve Yunanistan'ın bazı bölgelerinde görebilirsiniz. İskoçya ve Kuzey İrlanda'da şekil olarak biraz değişik olmasma rağmen ses olarak hemen hemen aynı olması dikkat çekicidir.

TEKNİK ÖZELLİKLERİ:

Tulumda aktif olarak kullanılan beş tam ses vardır ve oktavı yoktur, koma sesi vardır. Son zamanlarda altı sesli tulumlar
denenmiş fakat pek başarı sağlanamamıştır. Tulumun ses tonu "si" "la" "sol" karar sesiyle, tınısı güzel olan ses elde edilir. Diğer
ses tonlarında tulum istenilen sesi vermez. Tulumun orjinal sesi "si" ve "la" dır.

DUDULA (AĞIZLIK)

Tulumu şişirmek için kullanılan dudula; yuvarlak bir ağacın içi delinerek yapılır. Hava geriye kaçmasın diye de, iç taratma naylondan bir kapak yapılarak raptiye ile tutturulur.

GÖVDE (DERİ KISMI)

Tulumun gövdesi genellikle keçi derisinden yapılır. Keçinin özellikle bir yaşında olmasma dikkat edilir. Çünkü bir yaşından küçük olan keçilerin derişi yumuşak (taze) olduğundan çabuk deforme olur. Keçi kesildikten sonra derişi çok dikkatli bir
şekilde delinmeden tulum olarak çıkartılır. Suyla karışık ateş külünde 2-3 gün bekletildikten sonra tüylerin dökülmesi sağlanır ve
tabaklama işlemi yapıldıktan sonra baş tarafı ve arka kısmı içeri gelecek şekilde tersten sıkıca bağlanır. Ön ayaklarının birine
dudula bağlanarak şişirilip asılır. Kuruduktan sonra sürekli yumuşak kalması için badem yağı ya da gliserin sürülür. (Yağ ile
bakım yapılmadığı sürede deri kuruyup çatlar ve hava kaçırır, bu yüzden tulum özelliğini yitirir.) Tulumun cephesinin güzel
görünmesi için üzerine değişik renk ve desenlerle kılıf yapılır.

NAV (SES VEREN KISIM)

Tulumun en önemli kısmı nav'dır. Nav özellikle şimşir ağacından yapılır. Yaklaşık 40 derece eğri şimşir ağacının içini düzgün bir şekilde oyduktan sonra analıklar dediğimiz delikli 10 mm. çapında boruları ve kamıştan özel olarak yapılan çibun dediğimiz sipsileri özenle ve düzgün şekilde nav'a yerleştirilir. Burada önemli olan iki adet sipsinin de aynı sesi vermesidir. Analıklarda 6 mm. delinmiş 5 adet çift sıra delik vardır ve yan yana olan bu deliklerden çıkan seslerin aynı ayarda olması şarttır aksi taktirde ses bozuk çıkar. Sesler ayarlandıktan sonra nav'ı tulumumuzun diğer koluna bağlıyoruz ve tulumumuzu şişiriyoruz. Hava tazyiğinden doğan güçle sipsilere gelen baskı sesin çıkmasına yol açar, parmak vuruşları ile ses notalara dönüşür. İyi tulum çalabilmek için müzik bilgisinin yanı sıra iyi bir kulağa ve kuvvetli nefese sahip olmak gerekir.  

YOREMIZIN TULUM SANATÇILARINDAN BAZILARI

(TRT Sanatçısı), Remzi BEKAR, Yaşar ÇORBACIOĞLU, Mehmet DEMİRCİ, Osman Emin Yağcı Osman YAZICI, Fikret BEKAR, Mahmut TURAN, Behçet GÜLAS, Yılmaz MERİÇ, Enver MUSLU, Rıdvan YILMAZ, İsmail TURAN, Naci ÇORBACIOĞLU, Hasan AYDİL, Ali ÇAMKERTEN, Recai ÇAKIR, Yalçın BABUZ, Hüseyin KUL, Varol TAŞER, Murat ATACAN. Hüseyin REYHAN, Hüseyin ALTAY ve Kemal GÜR


Hazırlayan: İslam BİLGİN

 

 

Diğer Haberler

TrabzonSporKlübü

Nasa

Kentim_İstanbul

Doga_İcin_Sanat

ABD_USA

Department_State

TelerehberCom

Google_Blog

Kemencemin_Sesi

Kafkas_Music

Horon_Hause

Vakıf_Ay

Dogal Hayatı_Koruma

Seffaflık_Dernegi

Telerehber

Sosyal_Medya

E-Devlet

Türkiye Cumhuriyeti

BACK TO TOP